دانانى پێوەرى ئاو وچەند سەرنجێك
دیارە كەرتى ئاو لە كوردستان وعیراق وەكو
كەرت وسیكتەرەكانى ترە كە پشتگوێ خراوە ئەگەر خراپتر نەبێت. وبەهۆى لاوازى بەڕێوەبردنى
ئاو لە ناوخۆى ولآت و لاوازى سیاسەتى دەرەوەى عیراق لە گەڵ ولآتانى دەرەوەو بە تایبەتى
ولآتانى سەرچاوە. لە ئایندەدا، كەمى ئاو كاریگەریى تەواوى لەسەر سەروەرى و ئاسایشى
نەتەوەیى عیراق دروست دەكات و ئەبێتە هۆى هەنگاونان بەرەو جەنگێكى هەرێمایەتی گەورە.
بۆیە, دانانى پێوەرى ئاو لە كوردستان سەرتایەكى
زۆر باشە بۆ دەستپێكردنى پرۆسەى بەرێوەبردنى سەرچاوەكانى ئاو بە شیوەیەكى زانستى سەرەڕاى
ئەوەى كە پێویست بوو زووتر كار بە پێوەرى ئاو بكرایە بەڵام خراپ نییە كە ئێستا دەستمان
پێكردووەو لە نەبوونى باشترە. ودواى دانانى پێوەر كارى جددیتر پێویستە دەست پێ بكات
بەمەبەستى بەرێوەبردنى سەرچاوەكانى بەڵام لێرە باسی ئەو كارانە ناكەم تەنها تیشك دەخەمە
سەر ئەم قۆناغە.
ئەوەى كە هەیە وباسی لێوەدەكرێت حكومەتى
هەرێمى كوردستان لە رێگەى وەزارەتى شارەوانى وگەشت وگوزارەوە گرێبەستى لە گەڵ چەند
كۆمپانیایەك كردووە بە مەبەستى جێ بەجێ كردنى ئەم كارە. بەڵام نازانرێ كارى ئەم دوو
كۆمپانیایە چییە؟ ئایا تەنها دانانى پێوەرە؟ یا دانانى پێوەرو كۆكردنەوەى پارە لە ماڵان
وكەرتەكانى تر؟ یا كەرتى ئاو بە گشتى تەسلیمى كەرتى تایبەت دەكرێت (خصخصە المیاه)؟!
ئەگەر تەنها دانانى پێوەر بێت ئەوە ڕەنگە ئاسایى بێت بەڵام ئەگەر كۆكردنەوەى داهاتیشی
لە گەڵدا بێت ئەوە ئەم پرۆسەیە هیچ پێویستى بە كەرتى تایبەت نییە جگە لە بە فیڕۆدانى
داهاتى ناوخۆ. ئەگەریش ئەو گرێبەستە بۆ ڕادەستكردنى سیكتەرى ئاوە بە كەرتى تایبەت لەم
حاڵەتە كێشەكە گەورەترە. چونكە پێویستە كارى هەردوولایەن دیاریبكرێت واتا كارى حكومەت
چى دەبێت لێرەو كارى كەرتى تایبەت وەكو (Third Party)ى
چى دەبێت. بە تایبەتى لە سیكتەرى ئاودا كە سیكتەرێكى زۆر هەستیارەو پەیوەستە بە ژیانى
هاوڵاتیانەوە وهیچى كەمتر نییە لە سیكتەرى تەندروستى. وپێویستە ئاو لە ژێر چاودێرى
توندى حكومەتى هەرێم ولایەنە پەیوەندیدارەكاندا بێت.
تایبەت بە دیاریكردنى نرخى ئاو, ئایا چ
پێوەرێك دانراوە بۆ دیاریكردنى نرخى یەك مەتر سێجار ئاو؟ لە سەرەتاى ئەم كارە حكومەت
باسی (300) دینارى دەكرد بەڵام دواتر بوو بە تەنها (50) دینار. وسیستمى زیادبوونى كەڵەكەبوو
(تراكمى cumulative) دانراوەو ئەمەش كارێكى خراپ
نییە. بەڵام كێشەكە لەوەیە كە لە یەكەم ئاست بڕى (0-5) مەتر سیجار ئاو دانراوە وبە
نرخى (50) دینار. ئایا لە كوردستاندا چ ماڵێك هەیە لە مانگێكدا تەنها (5) مەتر سیجار
یا كەمتر ئاو بەكاربێنێت؟! ئەمە گەورەترین هەڵەیە وپێویستە چاككبكرێتەوە. چونكە لانى
كەم دەبێت لە یەكەم ئاستدا (15) مەتر سیجار دابنرێت ولە زۆربەى وڵاتانى دونیادا
(20, 30, یا 40) مەتر سیجار ئاو دیاریدەكرێت.
ڕێژە وبڕى بەكارهێنانى ئاو لە وڵاتێك بۆ
وڵاتێكى تر جیاوازە تەنانەت لە ناوچەیەكەوە بۆ ناوچەیەكى تر دەگۆرێت. وچەند هۆكارێك
هەن كە ئەو بڕە ئاوە دیاریدەكەن وەكو كەش وهەوا, ئاستى بژێوى, شوێنى جوگرافى شارەكە,
جۆرى سەرچاوەى ئاو. ئێمە ئەگەر تەنانەت كوردستان وەرگرین وەكو نموونە ئەوە هیچ ماڵێك
نییە لەم هەرێمە بتوانێت لە مانگێكدا بە (5) مەتر سیجار ئاو بژی تەنانەت ئەگەر ژمارەى
ئەو خیزانەش (2) نەفر بێت. ولە هەندێ ناوچەى ئەم هەرێمە وەكو گەرمیان هاوڵاتى زیاتر
پێویستى بە ئاو دەبێت بە هۆى گەرمى كەش وهەواوەو لەو ناوچەیەو ڕەنگە زۆربەى هاوڵاتیان
پێویستیان بە ئاوى زیاتر بێت لە (ئاستى بەشی تاك بە ئاو لە ڕۆژێكدا) كە نزیكەى
(120) مەتر سێجارە لە زۆربەى وڵاتان. وژمارەى تاكەكانى خێزان بە شێوەیەكى گشتى لە كوردستاندا
زیاترە لە (4) كەس بۆیە هەر خێزانێك بەلانى كەم پێویستى بە زیاتر لە (500) لەترە لە
ڕۆژێكدا واتا نیو مەتر سێجار كە مانگانە دەكاتە (15) مەتر سێجار بە بێ هەژماركردنى
پێداویستیەكانى تر وەكو (ئاودانى باخچەى نێو ماڵ) وەكو نموونە. بۆیە چاككتر وایە
(15) مەتر سێجار وەكو بنەماى ئاستى یەكەم دابنرێت.
دواتر ولە ئاستى دووەمدا (5,01-15) مەتر
سیجار دانراوەو بە نرخی (150) دینار واتا نرخی ئاوەكە سێ ئەوەندە زیادى كردووە. زۆر
هەوڵمدا وڵاتێكم دەست بكەوێ كە بەو سیستمەى كوردستان پەیرەوى دەكات كار بكات بەڵام
بەداخەوە نییە بەو وڵاتانەشەوە كە گرفتى توندیان هەیە لە ئاودا!!. لەمەش خراپتر لە
ئاستى سێهمدا (15,01-30) مەتر سیجار بە نرخی (400) دینار واتا نرخی ئاوەكە حەوت ئەوەندە
زیادى كردووەو هەروەها بۆ ئاستەكانى تر.
ئەم جگە لەوى كە لە كوردستان یەك جۆر ئاو
هەیە كە لە هەموو سیكتەرەكان بەكاردێت, واتا ئاوى چارەسەركراومان نییە كە دووبارە بەكاربهێنرێتەوە
بۆ باخچەو بوارى پیشەسازى وپاككردنەوە (صرف صحی) وەكو نموونە.
ئەوەى جێى باسە زۆربەى هاوڵاتیانى هەرێمى
كوردستان هیچ زانیاریەكیان نییە لە سەر سیستمى دانانى نرخ بۆ ئاو بۆیە پێویستە لە ڕێگەى
كەناڵەكانى ڕاگەیاندنەوە ئاگادار بكرێنەوە. ولە بەر ئەوەى كە سیستمى كەڵەكەبوو (تراكمى)
پەیڕەودەكرێت پێویستە رێنمایى هاوڵاتیان بكرێت بۆ كەمكردنەوەى بەفیڕۆدانى ئاو لە ماڵەكانیاندا
بۆ ئەوەى پارەى زیاتریان لێ وەرنەگیردرێت واتا ئیشى لایەنى حكومى تەنها ئەوە نییە لە
ڕێگەى كۆمپانیاوە داهات وەرگرێ بەڵكو پێویستە ماڤى هاوڵاتیانیش بپارێزێت ویارمەتیدەریان
بێت بۆ پێدانى ڕێنمایى بە مەبەستى كەمكردنەوەى بەفیڕۆدانى ئاو وپارە.
لە لایەكى ترەوە, بەڕێوەبردنى كەرتى سیكتەرى
ئاو پێویستى بە جێبەجێكردنى بنەماكانى بەڕێوەبردنى تەواوكارە (إدارە متكاملە) لە ئاودا.
بۆیە لایەنەكانى ترى حكومەت پێویستە هاوكاربن لەم پرۆسەیە بە تایبەتى وەزارەتى كشتوكاڵ
وسەرچاوەكانى ئاو كە گرنگە ئیش لە سەر دانانى نرخى ئاو بكات لە بوارى كشتوكاڵدا بە
تایبەتى ئاوى ژێر زەوى, چونكە زۆرترین ڕێژەى بەفیڕۆدانى ئاو لەم سیكتەرەدایە بە هۆى
لاوازى سیستمى ئاودێرى پەیڕەوكراو. ئەم كارەش پاڵپشتیەكى بەهێزە بۆ بەكارهێنانى سیستمى
نوێ لە ئاودێریدا وەكو سیستمى پرژاندن یا دڵۆپاندن.
لە كۆتاییدا پێویستە بپرسین ئایا پلانى
حكومەتى هەرێم چییە دواى دانانى پێوەر؟ واتا لە حاڵەتێكدا رێژەى بە فیڕۆدانى ئاو كەمكرایەوە
حكومەت چ پلانێكى ستراتیجى هەیە بۆ استغلالكردنى ئەو بڕە ئاوەى كە وەكو زیادە ماوەتەوەو
پاشەكەوتكراوە؟. چونكە بەڕێوەبردنى سەرچاوەكانى ئاو كارێكى ئاڵۆزەو چەندین كارى بەستراو
بەیەك لەخۆ دەگرێت وەكو پلاندانان و بەكارخستنء چاككردن ودانانى نرخ و شیاندنى ژینگەیى
(التأهیل البیئی) دانانى چەند یاسایەكى تۆكمەو بەهێز بۆ ڕێكخستنى كەرتى ئاو. كە دەبێت
بەڕێوەببرێت لەلایەن (وەزارەتى كشتوكاڵ و سەرچاوەكانى ئاو ، وەزارەتى ژینگە، وەزارەتى
شارەوانی وگەشت وگوزار, ویەكە ئیدارییەكان). ئەمەش پێویستى بە جێبەجێكردنى بنەماكانى
بەڕێوەبردنى تەواوكارە (إدارە متكاملە) وچاككردنى بەڕێوەبردنى سەرچاوەكانى ئاوە.
عەبدولموتەلیب رەفعەت سەرحەت
