خەسرەو گوڵسورخی؛ شیعرێكی ئازاد لە زیندانی پەهلەوییەكاندا

وڵات _ ماجید خەلیل

خەسرەو گولسورخی (1942-1973)، جەوانێكی چالاكوانی چەپ، رۆحێكی نوێ و نیازێكی مرۆڤانە، پاڵەوانێك لە پەنای خەڵك و خوا و خاكی ئێراندا، ئەدیبێكی ئازادو بوێرێكی دەگمەن لە دنیایەكدا كە دەرباربوون و كۆیلایەتی لە ژانی لەدایكبووندا بوو. خەسرەو گولسورخی شاعیرو شۆڕشگێڕ و شاكارنوسی ئەدەبی بەرگری و هاوچەرخی ئێران. پیاوێك كە نومایانی هەڵوێست و هێزی بێهێزان و بازووی بەهێزی بەرگری بوو. ئەو هێشتا تەزووی تاوە گەرمەكانی گەیلان و عەشقی ئازادی خەڵكی بندەستی ئێران لە دەمارەكانیدا دەهاتودەچوو. گولسورخی پشكۆ كوژاوەكانی شۆڕشە چەكداریەكانی ئێرانی بە باوەشێنی شیعر گەشدەكردنەوە لە رووپەڕی رۆژنامەی كەیهاندا دێڕەكانی هەڵكێشابوون لە زێڕی هەڵوێست و رەخنەو راسان. لەڕۆژگارێكدا كە رژێمی شاهەنشاهی، رژێمی دەرباری خۆرئاواو رژێمی سیكیۆلاریستی ساختە و سوڕناژەنی ئیمپریالیزم، جوانییەكانی ئێرانی هەڵوەراندبوو، لەرۆژگارێكدا كە فرەیی نەتەوە و ئایین و مەزهەب و رەنگەكانی ئێران ببوونە رەنگێكی دزێوی دونیای رۆژهەڵات، لە رۆژگارێكدا كە بنەماڵەیەك ببوونە مۆتەكەی مێشكی لاوان و مۆڕەیان لەهەموو دەنگێكی جیاواز و رەنگێكی ئازاد و رامانێكی راستگۆیانە دەكردەوە، ئەو وەكو جەوانێك هاتە پێشەوە، جەوانێكی هونەردۆست و شاعیر. 

گولسورخی لە شاری رەشتی ئێراندا و لە ساڵی 1942 دا هاتە دونیاوە، ئەو لەلاویدا پەیوەندیكرد بە هزرو ئەندێشەی ماركسەوە و بەشیعرەكانی لە روپەڕی رۆژنامەكاندا دادی بێدادانی دنیای ئێرانی دەگەیاند. لەساڵی 1967 دا پاش ئەوەی شۆڕشی سپی و ساختەی حەمە رەزا شای ئێران، دەنگە نارەزاییەكانی خەڵكی ئێرانی كەڕەسیسە كردبوو، ئەو ببوویە سەرنوسەری بەشی ئەدەبی رۆژنامەی كەیهان. ناوبراو بەنوسینە سیحراوی‌و پڕ سەمەرەكانی لایەنگری خەباتی چەكداری دەكرد دژ بەو ستەم‌و سەنەمەی كە دونیای ئێرانی تەنی بوو. بۆیە وەك پیشەی هەمیشەیی دامەزراوەكانی ساواك‌و رژێمە داپڵۆسێنەرەكەی حەمە رەزا شا، ناوبراو لەگەڵ چەندین هاوبیرو هاوڕێیدا بەتۆمەتی پێشنیاری تیرۆری وەلیعەهد لە ساڵی 1971دا قۆڵبەستكرا.

داستانی دادگایكردنی گولسورخی، وانەیەك  تا هەتایە لە بیری ئێرانییەكان‌و ئازادیخوازاندا دەمێنێتەوە

پاش مانەوەی زیاد لە ساڵێك لە زینداندا، خۆی‌و هاوڕێكانی دادگایی كران، دادگاییكردنی ئەوان بەشێوەیەكی راستەوخۆ لە تەلەفزیۆنی ئێراندا پەخشكرا، ئەوان پێشوەخت بەڵێنیان لێوەرگیرابوو تاوەكو پەژیوانی خۆیان دەربڕن‌و داوای لێخۆشبوون لە شاو خانەوادەی شا بكەن، بەڵام لە هەڵوێستێكی دەگمەن‌و دابڕاو لە نەریتی دادگاكانی ئەوكاتەی ئێراندا، گولسورخی‌و كەرامەتوڵا دانشیان نەچوونە ژێرباری ئەو سیناریۆو سەمەرەیەی دادگاوەو بە ئاشكراو بەدەنگی بەرزو بەشێوەی راستەوخۆ، بەرگریان لە مافەرەواكانی خەڵكی ئێرانكردو داكۆكیان لە ئەندێشەی ماركسیزم‌و خەباتی هەقوازی موسوڵمانانی ئێرانكردو بەتۆنێكی شاعیرانەو بە دەنگێكی پڕ لە رۆحی ئەفسانە مەزنەكانی ئێران‌و بە رەنگێكی سورو سنجەوە هاتنە پێشەوەو لەدەرەوەی سیستەمی مێژووی ئەوكاتەدا وەك هەورە بروسكە بەتەواوی خاكی ئێراندا هاوارەكانیان بڵاوبوویەوە. بۆیە بەزوویی پاش ئەو ناوزڕاندنەی رژێمی شاو دادگای ئێران‌و پاش ئەو ئەتك‌و ئەسرار هەڵماڵینەی رژێمی پۆخڵەوات‌و پۆرتشكاوی شای ئێران، ئیدی گولەبارانكران‌و بۆ هەتایە بوونە رەمزی بوێری‌و هەڵوێست‌و راسان. بۆیە لەپاش مەرگی گولسورخین بەرهەمەكانی كە دیارترینیان (ماندوتر لە هەمووكات) لەگەڵ (ئەی سەرزەمینی من) بەتەواوی ئێرانداو بەنهێنی بڵاوبوونەوە، ئەو بەرهەمانەی بوونە بنێشتە خۆشەی سەر زاری ئازادی خوازان‌و لە نێو دروشمی راپەڕیوانی شۆڕشی گەلانی ئێراندا ئیلهام‌و ئیمانی بوێری‌و رووبەڕووبوونەوەی دامەزراوەكانی شابوون.

داستانی دادگایكردنی گولسورخی، وانەیەك  تا هەتایە لە بیری ئێرانییەكان‌و ئازادیخوازاندا دەمێنێتەوە

خەسرەو كوڕی قەدیر گولسورخییە‌و دایكی ناوی شەمس‌و شەریعە كچی وەحید خورگامییە. دایك‌و باوكی لە ئازادیخوازەكانی شۆڕشی گەیلانی میرزا كوچك خانی دەستپێكی  بیستەكان بوون، كە پارتی كۆمۆنیستی ئێرانی رابەرایەتی دەكرد. كاتێك خەسرەو تەمەنی پێنج ساڵان دەبێت، بابی دەمرێت‌و ئیدی ناچار لەتەك دایكی‌و برا دوساڵانەكەی فەرهاد گولسورخی دەچنە كن باپیری موحەمەد وەحید خورگامی. باپیری یەكێك بوو لە نزیكەكانی كوچكخانی جەنگەلی‌و ئیدی كاریگەری فرەی بەسەر پەروەردەی خەسرەوەوە هەبوو. بۆیە خەسرەو لە ژینگەیەكی شۆڕشگێرانەو لەناو حیكایەتەكانی قارەمانییەتی‌و لەناو جەنگو ئاوازی نەبەردی‌و رووبەڕووبوونەوەو راسانی جوامێرانەدا گەورە بوو. خوێندنی سەرەتای‌و ناوەندی لە قومدا خوێند. وەختێ دەبێتە نۆزدە ساڵ باپیریشی كۆچی دوایی دەكاتن ئیدی گڵۆڵەی دەكەوێتە لێژی‌و لەتەك براگچكەكەی فەرهادا ملی رێگەی هات‌و نەهاتی تارانێ دەگرنە بەر. خەسرەو لەتاراندا بەڕۆژ كاردەكات‌و بەشەوانیش دەچێتە كۆرسەكانی فێربوونی زمانی ئینگلیزی‌و فەڕەنسی‌و بەتەواوی تێكەڵ بەدنیای زمان‌و ئەدەبی بیانی دەبێت. لەو تەمەنەدا نوسینەكانی بەناوی دامون، بابەكی رستگار، ئەفشین راد، خەسرەو كاتوزیان بڵاودەكاتەوە. هەر لەوێ لەتەك كچە جەوان‌و شاعیر‌و نوسەر عاتیفە گرگین هاوسەرگیری دەكات كە ئەویش هاوبیر‌و هاو ئاوازی ئەو رەوتی كۆمۆنیستی‌و چەپگەراییە دەبێت كە لە دەستپێكی حەفتاكاندا لە ئێرانێدا تاوی سەندبوو. ئەو لەوقۆناغەدا لە مانگنامەی نگیندا نوسینەكانی بڵاو دەكردەوەو دواتر بەناوی (گرفتاری شیعر لە نیمچە دورگەی روناكبیران) بڵاوكردەوە.

گولسورخی لە شاری رەشتی ئێراندا هاتە دونیاوە، ئەو لەلاویدا پەیوەندیكرد بە هزرو ئەندێشەی ماركسەوە و بەشیعرەكانی لە روپەڕی رۆژنامەكاندا دادی بێدادانی دونیای ئێرانی دەگەیاند

لەو نوسینانەدا هانی هونەرمەندان‌و ئەدیبان‌و شاعیران دەدا كە دەبێ لە چوارچێوەی خەیاڵ بترازێن و ببنە كوڕی واقیعن دەبێت بێنە پێشەوەو جیاوازی‌و نادادی ببیننن دەبێت دەنگ هەڵبڕن‌و نەبنە دەربارو ئاوازخوێنی سوڵتانەكان، دەبێت رووبكەنە واقیع‌و واز لە پشتیوانی ستەمكار بهێننن دەبێت شاعیر قسە بكات‌و زمانی قسان بكات. هاوكات توانی نوسراوەكانی دی بەناوی (سیاسەت و هونەر، هونەری سیاسەت) بڵاو بكاتەوە ئەم نوسینانەیشی شوێنێكی زۆر گەورەیان لە دڵی خەڵكی شۆڕشگێڕی ئێراندا جێهێڵا. هەروەها كۆمەڵە نوسینێكی شیعری تری بەناوی (من لە كوێی جیهاندا راوەستاوم) بڵاوكردەوە. ناوبراو لەگەڵ هاوسەرەكەیان كوڕێكیان بەناوی دامون دەبێـت. لە ساڵی 1974 دا هەریەك لە خوسرەو هاوسەری چاودێری كران‌و دەستگیركران. ئەو دەمانە خەباتی چەكداری‌و تیۆرەكانی چریكهای فیدائی زۆربڵاو بوونز ئێران لەناوەوە دەكوڵا، بۆیە دامەزراوەكانی میری توندتر هاتنە پێشەوە. یەك بەیەك نوسینەكانی خوسرەو لەناو روپەڕی رۆژنامەكان دەناسرانەوەن هەرچەند بەناوی خوازراو بوونن، بەڵام ساواك ئەو دوانزە كەس لەهاوبیرانی دەستگیركرد، چوون زۆركاریگەرییان لەدنیای نوسین‌و ئەدەبی بەرگری ئێران جێهێڵا بوو. هەموو ئەوانە كە دەستگیر كران لە دادگادا و بەشێوەی راستەخۆ دادگایی كرانن چیرۆكەكە لێرەوە دەستپێدەكات، هەریەك لە گولسورخی، كەرامەتوڵا، موقەدەم سەلیمین بەتحائی، سەماكار، عەلامە زادەن رەحمەتوڵا جەمشیدی‌و هتد، ئەمانە هەمو لە ئەدیب‌و شاعیر‌و قەڵەمە بەرچاوەكانی ئەوكات بوون. جەمشیدی‌و موقەدەم سەلیمی پانزە ساڵ زیندان‌و هەریەك لە گولسورخی‌و كەرامەتوڵا گولەبارانكران‌و ئەوانی دی داوای لێخۆشبونیانكرد زیندانی هەتایی كران.

گولسورخی لە شاری رەشتی ئێراندا هاتە دونیاوە، ئەو لەلاویدا پەیوەندیكرد بە هزرو ئەندێشەی ماركسەوە و بەشیعرەكانی لە روپەڕی 

رۆژنامەكاندا دادی بێدادانی دونیای ئێرانی دەگەیاند

دادگای ئەوان تۆمار كراو پەخشكران، بەڵام گولسورخی هەلەكەی قۆستەوەو هاوڕای ئەو لەدادگادا زۆرمەردانە بەرپرسانی سەربازی دادگای توشی شۆك كردن لە وێنەكاندا دیارە كە چۆن هەموو ئەوانی دی دەمیان وشك بوون كاتێك گولسورخی خۆی وەك ماركسییەك ناساندن ماركسیەك كە بۆ هەوەڵجار لە قوتابخانەی ئیسلامەوە تامی ئازادی چەشت‌و بوویە سۆشیالیستن ئەو خۆی بەراسانی حوسەین بەراوردكرد، حوسەین لەبەرامبەر یەزیدان ئەو راپەرینەكەی خۆی بە راپەرینێكی حسێنی چواندن بەرگری لە بێنەوایانن بەرگری لە پاڵەو جوتیار‌و گەلی بندەست. ئەم هاوار‌و هێزە فیداكاریەی گولسورخی هەمو ئێرانی گرتەوەن هەوەڵین شكانی شەوگەتێكی شای ئێران بوو، ئەو بوویە ئەفسانەو ئیدی كونو قوژبنی ئێران پەیجور دەبوون بۆ شاردنەوەی نوسینەكانی. گولسورخی پەیوەندی بەدنیای دەرەوە زۆربوون تەنانەت هاتبووە كوردستانی ئێراق‌و مودەتێك لە گەرمیاندا ماوەتەوەو خۆی حەشارداوەن ئەو زۆر ژیرانە جوڵاوەتەوەو ئامانجێكی باڵای نەتەوەیی هەبوو، نەتەوەییەكی ستەمكار نان نەتەوەییەكی مرۆڤانە، بۆیە لەشیعرەكانیدا ئازادی دەكاتە سەنگی مەحەكی مرۆڤ بوون، لەلا شیعرەكانیدا رەوشت دەكاتە ئیلهامی دڵداری‌و عەشق‌و ئەوین، لە شیعرەكانیدا رێز لە بەهاو كولتوور دەگرێت، لە شیعرەكانیدا غروری ئێرانی بوون مرۆڤانە بەرز رادەگرێت. ئەو دەڵێ سۆشیالیزم یانی ئەسڵی ئیسلامن ئیسلام لە سۆشیالیزمدا بەرجەستە دەبێت. ئەم باوەڕە بۆ ئەوكات زۆر جێی سەرنج بوو. ئەو لە بەرهەمێكیدا بەناوی( نیماو حەقیقەتی خاكی) گەلێ دیوی تریمرۆڤانەی خۆی خستوەتە روو.

پاش مانەوەی زیاد لە ساڵێك لە زینداندا، خۆی‌و هاوڕێكانی دادگایی كران، دادگاییكردنە بەشێوەیەكی راستەوخۆ لە تەلەفزیۆنی ئێراندا پەخشكرا

لە دیدارێكی رۆژنامەوانیدا هاوسەری خەسرەو گەلێ لایەنی پەنهانی ژیانی هەڵدەداتەوە. هاوسەری ئەو بە چوار ساڵ زیندانی كران پاش ئازاد بوونی دەچێتە ئەوروپا. ئەو پاش چل ساڵ لە تیربارانی هاوسەرەكەی دیدارێك لەتەك  گۆڤاری ( گۆڤار) لەپاریس ئەنجام دەدات، لەو دیدارەدا گەلێ نهێنی دەخاتە روو، لەو دیدارەدا باسی هەواڵی مەرگی خەسرەو دەگێڕێتەوە، چۆن لە زینداندا هەواڵەكەی پێدەدەن، بەجۆرێك بەرپرسانی زیندان سەرخۆشی لێدەكەن‌و بە خوێندنەوەی شیعرێكی گولسورخی هەواڵەكەی پێدەدەنن بەجۆرێك بەرپرسی زیندان وەختێك شیعرەكە دەخوێنێتەوە چاوانی پڕ دەبن لە ئاون لەشیعرەكەدا دەڵەێت هەموومان دەمرینن بەڵام چ مردنێك، دەتوانیین سەربەرزانە بمرین، ئێمە دەمرینن بۆ ئەوەی ئەوان بژین، بۆ ئەوەی ئەوان نەمرن، ئێمە بەمە دەتوانین پاداشتی خاك بدەینەوە. بەڵێ گولسورخی بەم هەڵوێستانەی بوویە رەمزێكی كارێزمانی چەپگەراكان و تاوەكو ئێستەیش رێزو ستایشی سنوری چەپگەراكانی بەزاندووە و هەمو بیر‌و بۆچوون ئایدیا جیاوازەكان بە رێزەوە باس لە هەڵوێست‌و هێماكانی دەكەنەوە تەنانەت لە رۆژنامەیەكی ئێرانیدا بە مانشێت‌و بەگەورەیی نوسرا: مەرگی گولسورخی هەوەڵین زەنگی راپەڕینی گەلانی ئێران بوو، رۆژنامەكانی كۆمۆنیزم نوسیبویان، گولسورخی جوانترین شانازی‌و فیداكاری مرۆڤە لە سەدەی بیستەمدا.